Ayasofya-i Kebir Câmi-i Şerîfi ve Sekiz Büyük Levhası
Değerli Okuyucularım
Osmanlı mimarisinde çeşitli maksatlarla kullanılan hüsn-ü hatlar (güzel yazılar),turistlerin ilgilerini çekmekte ve buna binaen biz rehberler çokça sorulara muhatab olmaktayız. Benim gibi Arapça rehber olan veya arap alfabesini okumasını bilen bir çok rehber bu yazıları okuyabilmektedir.
Bilindiği gibi,Arapça da kelimeler sağdan sola doğru yazılır. Arap alfabesi 28 harften oluşur.Yazım esnasında her harfin; kelimenin başında,ortasında ve sonunda olmak üzere üç şekli vardır.6 adet harf ise kendinden sonraki harflerle asla birleşmez.
Bunlar ;
Elif ا
Dal د
Zel (peltek) ذ
Ra ر
Ze ز
Vav و
Bir çoğumuz çocukluğumuzun yaz tatillerinde, elimizde elif-bâ'larla cami hocalarından Kur'an-ı Kerim okuma dersleri almışızdır. İlk okutulan dersler, harfler ve onların seslendirilmesidir. Arapça da harfler seslendirilirken kullanılan imlaya "harekeleme" denir.
Bu harekelerin Türkçe karşılığı ;
( Türkçesi:tr ) Üstün = ( Arapçası:ar ) Fetha : ( َ ) Harfin üstüne konulur ve E - A sesi verir.
( tr ) Esre = ( ar ) Kesra : ( ِ ) Harfin altına konulur ve I - İ sesi verir.
( tr ) Ötre = ( ar ) Damme : ( ُ ) Harfin üzerine konulur ve vav harfine benzer.U-Ü sesi verir.
Tenvinler
( tr ) İki Üstün = ( ar ) İki Fetha : ( ً ) Harfin üstüne konulur ve EN - AN sesi verir.
( tr ) İki Esre = ( ar ) İki Kesra : ( ٍ ) Harfin altına konulur ve IN - İN sesi verir.
( tr ) İki Ötre = ( ar ) İki Damme : ( ٌ ) Harfin üzerine konulur ve UN-ÜN sesi verir.
( tr / ar ) Şedde : ( ّ ) Aynı harfi iki kere yazmak yerine,bu hareke harfin üzerine konulur ve harf iki kere okunur.
( tr ) : Sükûn = ( Ar ) Cezim : ( ْ ) Yuvarlak bir şekli olan cezim,harfin üstüne konulur ve harfi sessiz okutur.
Hemen hemen bütün Osmanlı camilerinde varolan bu levhalar 8 adettir.
Bu klasik levhalar ;
- İsm-i Celâl : Allah
- Peygamberimiz Hz.Muhammed A.S.M ın adı
- 4 halifenin adı
- Peygamber Efendimizin halifelik yapmış 2 torununun adı
Levhaların Ayasofya Camii İçi Konum Şeması
1. İsm- i Celal : Hz.Allah C.C
2. Hz. Muhammed A.S.M
3.
4. Hz.Ömer R.A
5. Hz.Osman R.A
6. Hz.Ali R.A
7. Hz.Hasan R.A
8. Hz.Hüseyin R.A
Şimdi bu levhaları Ayasofya Camii'nde asılı olan levhalar özelinde -inceleyerek- yazalım. Çünkü bu levhalar ; hem en büyük boyutta( çap:7,5 m ) , hemde Osmanlı Hattatları arasında mükemmel bir hattatın eliyle yazılmıştır : Kazasker Mustafa İzzet Efendi. (1801-1876)
1. İsm-i Celal :
Bu levha camii mihrabının sağ tarafında bulunur.
Levhada yazılı olan metnin tam okunuşu :
ALLAH Celle Celâluhû = أَللَّهُ جَلَّ جَلاَلُهُ
Allah lafzında 5 harf vardır.Bunlar ;
1 adet ELİF ا
2 adet LAM ل
1 adet Güzel HE ه
Allah lafzının harekelemesinden sonra okuyacak olursak
Üstün : Elif harfinin üzerine konur ve A sesi şeklinde okunur : A
Şedde ve Üstün : Lam harfinin üzerine konur ve harfi çift okutur : LL A
Ötre : Güzel He harfinin üzerine konur : HU
أَللَّهُ Al - La - Hu = ALLAH .
Celle Celâluhû : manası : "O'nun şanı ne yücedir " .Ve İsm-i Celâl anıldığı zaman hürmet ve ta'zim için söylenir.
Levhanın içinde bulunan diğer harf ve harekeler ; yazının boşluklarını almak için yazılmış,yazıya mana açısından etkisi olmayıp,bazen harf,bazen kalem süslemesi ile estetik görüntü hedeflenmiş
2. Peygamberimiz Hz.Muhammed A.S.M'ın adı
Bu levha Camii mihrabının sol tarafında bulunur.
Levhada yazılı olan metnin tam okunuşu :
Muhammed - un Aleyh-is-Selam : مُحَمَّدٌ عَلَيْهِ السَّلاَمُ
Peygamberimizin ismi 5 harfden oluşuyor.
3 adet MİM م
1 adet HA ح
1 adet DAL د
Harekeli okunuşu ise
Ötre : MİM Harfinin üzerine konur ve vav harfine benzer, U sesi verir : MU
Üstün : Fetha : HA Harfinin üstüne konulur ve A sesi verir : HA
Şedde : Harfi iki kere yazmak yerine bu hareke ile harf iki kere okunur.
Üstün : MİM Harfinin üstüne konulur ve E sesi verir : MM E
İki Ötre :DAL Harfinin üzerine konur ve UN sesi verir : DUN
Okunuşu : MU-HA-MME-DUN = مُحَمَّدٌ = MUHAMMED
Aleyhi-s-Selam ( A.S.M ) "Selam O 'nun üzerine olsun" manasındadır ve Peygamberlere mahsus olarak kullanılır.
Dört Halifenin isimleri : Osmanlı kaynaklarında Çehâr Yâr-ı Güzîn adıyla anılan ilk 4 halife ;
3. Hz. Ebubekir R.A
4. Hz. Ömer R.A
5. Hz. Osman R.A
6. Hz. Ali R.A
Halifelerin isimlerinin yazılması esnasında, kendileri için kullanılan lakab ve dua kısımları da levhalarda okunmaktadır.
3. Hz.Ebubekir R.A :
Bu levha mihrabın sağ tarafında İsm-i Celâl den önce görünür.
Levhada yazılı olan metnin tam okunuşu : EBUBEKR'in es-SIDDIK - Radiyallahu Anh-u.
أَبوُ بَكْرٍ اَلصِدِيقُ رَضِي اللَّهُ عَنْهُ
.es-Sıddık manasi: Sadık,güvenilir, tasdik eden.
( R.A ) Radiy-allah-u anh-u :"Allah Ondan razı olsun" mealinde kullanılmıştır.
İlk halife Hz.Ebubekir'in ismi 6 harften oluşur :
1 adet ELİF ا
2 adet BE ب
1 adet VAV و
1 adet KEF ك
1 adet RA ر
İsimde bulunan harflerin harekeleri ile okunuşu :
( tr ) Üstün : Elif Harfinin üstüne konulur ve E sesi verir : E
( tr ) Ötre : Be Harfinin üzerine konur ve vav harfine benzer.U sesi verir,harften sonra bulunan vav harfi ise uzatma amaçlı olarak konulmuştur : BU
( tr ) Üstün : 2.Be Harfinin üstüne konulur ve E sesi verir :BE
( tr ) Sükûn : Kef harfinin üstüne konulur ve harfi sessiz okutur.K
( tr ) İki Esre : Re Harfinin altına konur ve İN sesi verir.RİN
Okunuşu : EBU BEK - RİN = أَبوُ بَكْرٍ = EBU BEKİR
4. Hz. Ömer R.A :
Bu levha mihrabın sol tarafında Peygamber Efendimiz S.A.V 'in isminden önce görünür.
Levhada yazılı olan tam metin : Omer -ul- FARUK , Radiyallahu -Teala - Anhu.
عُمَرُ اَلفَارُقُ رَضِي تَعَالَي اللَّهُ عَنْهُ
,el-FARUK manası: İyi ve kötüyü, Hayır ve şerri hakkıyla birbirinden ayıran kişi
Radiy - allah - u teala - anh - u : "Allah-u Teala Ondan razı olsun" mealinde kullanılmıştır.
İkinci halife Hz. Ömer 'in ismi 3 harften oluşur :
1 adet AYN ع
1 adet MİM م
1 adet RA ر
İsimde bulunan harflerin harekeleri ile okunuşu :
( tr ) Ötre : Ayn ع Harfinin üzerine konur ve vav harfine benzer. U sesi verir : Û
( tr ) Üstün : Mim م Harfinin üstüne konulur ve E sesi verir : ME
( tr ) Ötre : Ra ر Harfinin üzerine konur ve vav harfine benzer. U sesi verir : RU
Okunuşu : U - ME - RU =عُمَرُ = ÖMER
5. Hz. Osman R.A :
Bu levha mihrabın sağ tarafında Hz. Ebubekir levhasından önce görünür.
Levhada yazılı olan tam metin : Osman-u Radiyallahu - anh-u.
عُثْمَانُ رَضِي اللَّهُ عَنْهُ
Radiy-allah-u anh-u: "Allah Ondan razı olsun" mealinde kullanılmıştır
Üçüncü halife Hz.Osman'ın ismi 5 harften oluşur :
1 adet AYN ع
1 adet SE - (peltek) ث
1 adet MİM م
1 adet ELİF ا
1 adet NUN ن
İsimde bulunan harflerin harekeleri ile okunuşu :
( tr ) Ötre : Ayn Harfinin üzerine konur ve vav harfine benzer. U sesi verir : Û
( tr ) Sükûn : Peltek Se Harfinin üstüne konulur ve harfi sessiz okutur. S
( tr ) Üstün : Mim Harfinin üstüne konulur ve A sesi verir : MA
( tr ) Ötre : Nun Harfinin üzerine konur ve vav harfine benzer. U sesi verir : NU
Okunuşu : US - MA - NU = عُثْمَانُ = OSMAN
6. Hz. Ali R.A :
Bu levha mihrabın sol tarafında Hz.Ömer levhasından önce görünür.
Levhada yazılı olan tam metin : Ali - yyun, Radiyallahu - anh-u.
عَلِيٌّ رَضِي اللَّهُ عَنْهُ
Radiy-allah-u anh-u : "Allah ondan razı olsun" mealinde kullanılmıştır
Dördüncü halife Hz.Ali'nin ismi 4 harften oluşur :
1 adet AYN ع
1 adet LAM ل
2 adet YÂ ي
İsimde bulunan harflerin harekeleri ile okunuşu :
( tr ) Üstün : Ayn Harfinin üstüne konulur ve A sesi verir : A
( tr ) Esre : L harfinin altına konur ve İ sesi verir. Lİ
( ar ) Şedde : Yâ harfinin üzerine konur. Harfi iki kere yazmak yerine bu hareke kullanılır ve harf iki kere okunur : YY
( tr ) İki Ötre : Ya Harfinin üzerine konur ve UN sesi verir : YY-UN
Okunuşu : A - LİY - YUN = عَلِيٌّ = ALİ
Osmanlı Camiilerinde bulunan 8 levhanın son iki tanesi de Peygamberimiz Hz. Muhammed A.S.M 'ın ,dört halifeden sonra kısa bir müddet halifelik yapmış olan iki torununun isimleridir.
7. Hz.Hasan R.A :
Bu levha mihrabın sağ tarafında Hz. Osman levhasından önce görünür.
Levhada yazılı olan tam metin : Hasen, Radiyallahu - anh-u.
حَسَن رَضِي اللَّهُ عَنْهُ
Radiy-allah-u anh-u : "Allah Ondan razı olsun" mealinde kullanılmıştır.
Beşinci halife, Peygamberimizin ilk torunu, Hz. Ali'nin ilk oğlu; Hz. Hasan 'ın ismi 3 harften oluşur :
1 adet HA ح
1 adet SİN س
1 adet NUN ن
İsimde bulunan harflerin harekeleri ile okunuşu :
( tr ) Üstün : Ha Harfinin üstüne konulur ve A sesi verir : HA
( tr ) Üstün : Se Harfinin üstüne konulur ve E sesi verir : SE
( ar ) Cezim : Nun harfinin üstüne konulur ve harfi sessiz okutur. N
Okunuşu : HA - SEN = حَسَن = HASAN
8. Hz.Hüseyin R.A :
Bu levha mihrabın sol tarafında Hz. Ali levhasından önce görünür.
Levhada yazılı olan tam metin : Huseyn Radiyallahu - anh-u.
حُسَيْن رَضِي اللَّهُ عَنْهُ
Radiy-allah-u anh-u: "Allah ondan razı olsun" mealinde kullanılmıştır.
Altıncı halife, Peygamberimizin ikinci torunu, Hz. Ali' nin ikinci oğlu; Hz. Hüseyin'in ismi 4 harften oluşur :
1 adet HA ح
1 adet SİN س
1 adet YÂ ي
1 adet NUN ن
İsimde bulunan harflerin harekeleri ile okunuşu :
( tr ) Ötre : Ha Harfinin üzerine konur ve vav harfine benzer. U sesi verir : HU
( tr ) Üstün : Se Harfinin üstüne konulur ve E sesi verir : SE
( tr ) Sükûn : Yâ harfinin üstüne konulur ve harfi sessiz okutur. Y
( tr ) Sükûn : Nun harfinin üstüne konulur ve harfi sessiz okutur. N
Okunuşu : HU - SEYN = حُسَيْن = HÜSEYİN
Bu levhada farklı bir ilave yazı daha vardır. Bu ilave; yazının alt kısmında armudî şeklindeki KETEBE kısmı olup ; Ayasofya da bulunan büyük levhaların ve kubbe yazısının hattatı Kazasker Mustafa İzzet Efendi'ye aittir.
Burada yazılı olan metin Arapça olarak yazılmıştır.
Arapçası :
كتبه الحاج السيد مصطفي عزت امام الثاني لامير المؤمنين عبد المجيد خان سنة 1265
Arapça okunuşu :
> Ketebehu
> El-Hac
> Es-Seyyid
> Mustafa İzzet
> İmamu’s-Sani
> li Emîri’l-Mü’minîn Abdülmecid Han
> 1265.
Türkçe manası : Bu yazıyı ; Mü’ minlerin emiri Abdülmecid Han’ın ikinci İmamı, Hacı, Seyyid Mustafa İzzet, hicri 1265 (miladi:1849) senesinde yazdı.
